Podgórze

Przygotowaliśmy trzy trasy spacerowe po Podgórzu.

1.

Pierwsza, z Kładki Bernatka do fabryki Schindlera i muzeum Mocak. Idąc wzdłuż proponowanej trasy zobaczymy stare zabudowania miejskie Podgórza, coraz mocniej wypierane przez współczesne budownictwo. Idąc wzdłuż Wisły możemy zatrzymać się w Muzeum Tadeusza Kantora by zwiedzić wystawę scenografii, których używał podczas swoich spektakli w teatrze Cricoteka, zobaczyć fragmenty sztuk, czy odpocząć w kawiarni.

Następnym etapem jest Plac Bohaterów Getta w Krakowie (dawniej Plac Zgody) – plac w krakowskiej dzielnicy Podgórze.  Zwany Małym Rynkiem funkcjonował w ramach miasta Podgórze. Pełnił rolę ujeżdżalni koni, targowiska miejskiego, składu towarów. W latach 1941–1943 leżący na terenie getta.

Na placu Bohaterów Getta znajduje się pomnik zajmujący znaczną część placu. To krzesła porozrzucane w bezładzie po całej jego powierzchni. Świadkowie likwidacji Getta opowiadali, że po akcji na placu pozostały właśnie, same, porozrzucane wszędzie krzesła. Znajduje się tu również Apteka "Pod Orłem". Jedyna apteka w getcie krakowskim w Podgórzu w czasie okupacji hitlerowskiej Krakowa. Prowadził ją Tadeusz Pankiewicz, jedyny Polak mieszkający w granicach getta. Apteka była konspiracyjnym miejscem pomocowym i kontaktowym dla Żydów mieszkających w getcie. Mieściła się w kamienicy przy ówczesnym Małym Rynku 18.
"Punktem zbornym po każdym wysiedleniu jest apteka. Wiadomo, że kto ocalał, ten pierwsze kroki skieruje do nas; tu czekają inni, tu zjawią się wszyscy z grona naszych przyjaciół, których los ocalił od śmierci. Każdy opowiada, jak uciekał, gdzie się chował, jak ocalał." Słowa Tadeusza Pankiewicza wyjaśniają, dlaczego właśnie apteka stała się miejscem spotkań mieszkańców getta.
W grudniu 1941, po zamknięciu poczty w getcie, apteka przejęła jej funkcję i stała się punktem nielegalnych kontaktów jego mieszkańców z "aryjską" stroną miasta. Pracownicy apteki byli łącznikami przenosząc korespondencję, cenne przedmioty i przemycając zakupioną żywność czy leki.
Apteka stała się azylem dla represjonowanych, którzy korzystając z jej całodobowego dyżuru, szukali tutaj schronienia. Pełniła rolę ostatniego punktu kontaktowego dla wysiedlanych tuż przed wyprowadzeniem ich z placu Zgody. Tu przechowano egzemplarze kilkunastu starych i cennych Tor, które przetrwały wojnę oraz prywatnych dokumentów powierzonych Pankiewiczowi przez wysiedleńców. Po likwidacji getta, przez aptekę płynęła pomoc dla więźniów obozu Płaszów. Później apteka funkcjonowała bez większych zmian. W okresie po upadku powstania warszawskiego (1944) apteka była miejscem gdzie spotkali się artyści, którzy masowo przyjechali do Krakowa ze zniszczonej Warszawy.
Po wojnie znacjonalizowana.W kwietniu 1967 roku apteka została przeniesiona do budynku przy pl. Bohaterów Getta 11. W dawnych pomieszczeniach apteki Pod Orłem został otwarty "Bar Nadwiślański", który przetrwał do 1981.
Obecnie Apteka "Pod Orłem" jest oddziałem Muzeum Historycznego Miasta Krakowa.

Z placu Bohaterów Getta trzeba przejść podziemnym przejściem na drugą stronę ulicy. Stamtąd już blisko do Muzeum Fabryki Schindlera. Niestety remont trakcji kolejowej utrudnia przejście bezpośrednio pod wejście i trzeba przespacerować się po mało atrakcyjnym wizualnie terenie. Za to dojdziemy do Muzeum sztuki wspołczesnej MOCAK i muzeum Schindlera, które znajdują się w swoim sąsiedztwie.

Oskar Schindler był jednym z wielu przedsiębiorców, którzy po inwazji niemieckiej na Polskę, szukali zysków na nowych terytoriach. Przejął on Pierwszą Małopolską Fabrykę Naczyń Emaliowanych i Wyrobów Blaszanych „Rekord” w Krakowie w Podgórzu i przemianował na Deutsche Emaillewarenfabrik (Niemiecka Fabryka Wyrobów Emaliowanych), produkując początkowo naczynia emaliowane, a potem amunicję. Do pracy pozyskał około 1300 żydowskich robotników, którzy wykonywali tam niewolniczą pracę. Początkowo ochrona robotników była prawdopodobnie motywowana chęcią pomnożenia zysków, ale potem Schindler zapoczątkował aktywną opiekę nad pracownikami, utrzymując np. że wykwalifikowani robotnicy są niezbędni dla pracy fabryki, zaś próba zaszkodzenia im spowoduje wniesienie przez niego żądania o odszkodowanie od niemieckiego rządu.
Punktem zwrotnym był początek likwidacji krakowskiego getta w 1942 roku. Niemieccy żołnierze przetransportowali Żydów do obozu pracy przymusowej w Płaszowie, mordujac wielu. Schindler postanowił ocalić swoich pracowników. Z komendantem obozu Amonem Göthem zawarł umowę o przeniesieniu 900 Żydów do przylegającego do fabryki podobozu, gdzie byliby mniej narażeni na szykany. Gdy pod koniec wojny Armia Czerwona zbliżała się do Krakowa, niemieckie obozy zostały zlikwidowane, a ich więźniowie w większości zgładzeni. Schindlerowi udało się w październiku 1944 roku przenieść 1200 „pracowników” do fabryki w Brünnlitz w Okręgu Rzeszy Kraj Sudetów (dzisiaj Brněnec w Czechach), a gdy transport został po drodze skierowany do obozu w Auschwitz-Birkenau, zdołał ich stamtąd wydostać.
Schindler zmarł w Hildesheim. Został pochowany na katolickim cmentarzu na górze Syjon w Jerozolimie.
Steven Spielberg wyreżyserował, na podstawie ksiązki Schindler’s Ark (Arka Schindlera) australijskiego powieściopisarza Thomasa Keneally'ego, film Lista Schindlera (Schindler’s List), nakręcony w dużej mierze w Polsce.
Tu można zakończyć wycieczkę.

2.

Drugą propozycją jest długi spacer spod mostu Piłsudskiego na Kopiec Kraka.

Podczas wycieczki możemy zobaczyć Rynek Podgórski - główny plac Podgórza. Został wytyczony w XVIII wieku u podnóża wzgórza Lasoty, na miejscu dawnego centrum przedmiejskiego. Było to skrzyżowanie dróg prowadzących do Krakowa, Kalwarii i Wieliczki. W okresie funkcjonowania Podgórza jako osobnego miasta czyli do 1915 roku nazywano go Rynkiem Głównym. Płyta rynku ma kształt trójkątny.
Przy Rynku Podgórskim znajduje się m.in. kościół parafialny św. Józefa w Krakowie-Podgórzu, Wydział Architektury i Urbanistyki Urzędu Miasta Krakowa, w dawnym ratuszu podgórskim.Znajdują się tu również: Dom Pod Jeleniami z XVIII wieku, sylwetki dwóch zwierząt w narożniku budynku złączone wspólną głową (Rynek Podgórski 12, dom narożny z ul. Brodzińskiego 2).
Dworek Pod Czarnym Orłem z XVIII wieku; mieścił się nim zajazd, w którym w lipcu 1829 zatrzymał się Fryderyk Chopin (Rynek Podgórski 13).
Dworek Pod Białym Orłem, pierwszy ratusz podgórski (Rynek Podgórski 14).

Następnie dojdziemy do Parku Bednarskiego.

Park im. Wojciecha Bednarskiego – park miejski o dużej wartości krajobrazowo-historycznej, założony pod koniec XIX w. w Podgórzu. Park położony jest na Krzemionkach Podgórskich w zagłębieniu powstałym podczas eksploatacji wapieni i na zboczach zrębu Bramy Krakowskiej, na wys. 230 m n.p.m. Powierzchnia całkowita parku to 13,5 ha.W obrębie parku można wyróżnić dwie części – starsza ma charakter neoklasyczny, nowsza zaś modernistyczny.
Park powstał w otoczeniu dawnego, istniejącego od średniowiecza, kamieniołomu z inicjatywy Wojciecha Bednarskiego, dyrektora szkoły, działacza społecznego. Oficjalne otwarcie miało miejsce 19 lipca 1896 (dziesięć lat później nazwano go imieniem twórcy). Wkrótce po udostępnieniu, na wzór działalności prowadzonej w Krakowie przez dr. Henryka Jordana, zaczęto organizować zabawy dla dzieci i młodzieży, odbywały się również ćwiczenia podgórskiego "Sokoła". Park urządzony był częściowo ponieważ w części terenu, w dalszym ciągu działał kamieniołom. Do końca I wojny światowej istniały na terenie parku trzy pomniki: Jana III Sobieskiego, Tadeusza Kościuszki i Adama Mickiewicza.
Po likwidacji kamieniołomu w początkowych latach okresu międzywojennego włączono go do parku, m.in. wykonując schody prowadzące na jego dno, w budynku wagi kamieniołomu tworząc dwa mieszkania dla obsługi parku. W 1937 odsłonięto popiersie założyciela parku, rozbudowano również kompozycję roślinną wokół niego. W czasie II wojny światowej dosadzono pewną liczbę drzew iglastych.
W latach 50 na dnie dawnego kamieniołomu funkcjonowało zimą duże lodowisko.W okresie powojennym, w latach 60. wybudowano prowadzące do niego szerokie reprezentacyjne schody. Likwidacji uległy zabytkowe e lementy wyposażenia, m.in. żeliwne ławki i dwie istniejące wówczas studnie.
W parku rośnie około 100 gatunków drzew i krzewów, wśród nich sosny (czarna i zwyczajna), jesiony, lipy, brzozy, klony, robinie, kasztanowce, pojedyncze okazy dębów, buków i grabów będące pozostałościami pierwotnych zbiorowisk roślinnych i drzewa egzotyczne, m.in.: tulipanowiec amerykański, bożodrzew gruczołowaty, orzech czarny.
Park zamieszkuje wiele gatunków ptaków oraz wiewiórki, które są na tyle oswojone, że zabierają z dłoni np. orzechy laskowe. Przy odrobinie szczęścia można spotkać tam zająca.
Park pełni obecnie funkcję rekreacyjną, głównie dla okolicznych mieszkańców. Mimo zaniedbania uważany za jeden z najładniejszych parków Krakowa, zwłaszcza ze względu na malownicze położenie.
Następnie ulicą Lasoty dojdziemy do kościółka Św. Benedykta.

Kościół św. Benedykta – zabytkowy, w stylu romańsko-gotyckim, kościół rzymskokatolicki na Wzgórzu Lasoty w Krakowie.
Jest to najmniejszy kościół w Krakowie, powstały na miejscu poprzedniej świątyni w kształcie rotundy pochodzącej z ok. 1000 r. Wzniesiony na Wzgórzu Lasoty, na skraju Krzemionek Podgórskich.
Budowę kościółka przypisuje się benedyktynom z Tyńca, którzy w XI i XII wieku obsługiwali także kaplicę na Skałce i katedrę na Wawelu, a ponieważ mieli posiadłości na Krzemionkach, jest możliwe, że kościół był ich dziełem.
Istnienie jego notuje po raz pierwszy Kodeks Dyplomatyczny Katedry Wawelskiej z 1254 roku, wymieniając w nim górę pod Krakowem z kościołem św. Benedykta. Jan Długosz w swym dziele Liber beneficiorum wspomina o kamiennym kościele św. Benedykta.
Kościół jest otwierany jedynie dwa razy w roku: w dzień św. Benedykta (21 marca) oraz w pierwszy wtorek po Wielkanocy w czasie uroczystości Rękawki.
Tuż obok zobaczymy budynek Fortu 31 „św. Benedykt”. Jest to fort wieżowy wchodzący w skład Twierdzy Kraków. Powstał w latach 1853–1856. Nazwa obiektu pochodzi od pobliskiego kościoła pod wezwaniem św. Benedykta. Unikat na skalę europejską,został zaprojektowany przez krakowskiego architekta Feliksa Księżarskiego.
Podczas II wojny światowej Niemcy więzili w forcie jeńców francuskich. Obiekt ten wielokrotnie był przebudowywany – m.in. w latach 1893-1905 oraz po roku 1918 i 1945. W latach 1918-1984 adaptowany był na cele mieszkalne.
Lokalizacja fortu na wzgórzu Lasoty, na skraju Krzemionek podyktowana była koniecznością obrony przedpola łączącego Podgórze z Krakowem oraz obrony Traktu Lwowskiego (dzisiejsza ul. Wielicka).
Kierując się dalej przez łąki dojdziemy do kładki, umożliwiającej przejście na drugą stronę ruchliwej jezdni. Kopiec Krakusa jest widoczny z daleka, można przejść na skróty lub idąc wzdłuż drogi pod górę w końcu dojdziemy na obszerną łąkę, na środku której stoi usypany kopiec.

Kopiec Krakusa, kopiec Kraka – kopiec znajdujący się w Krakowie, w dzielnicy Podgórze, usypany na najwyższym wzniesieniu wapiennego zrębu Krzemionek – Wzgórzu Lasoty (271 m). Wysokość od podstawy – 16 m, średnica u podstawy 57 m, górna 8 m (wierzchołek płaski), objętość 19 100 m³. Z kopcem Krakusa związane są obchody Rękawki.
Jan Długosz łączył jego usypanie z osobą Kraka, legendarnego założyciela miasta Krakowa. Opisuje, że pogrzebano go zgodnie ze zwyczajem na szczycie wzgórza, zaś dwaj jego synowie, wykonując jego wolę, wznieśli kopiec na wieczną pamiątkę.
W wyniku badań archeologicznych, wykonanych przed 2 Wojną Światową,  najbliższej okolicy kopca i w jego podstawie znaleziono ślady osadnictwa z końca kultury łużyckiej. To pozwoliło przyjąć, że kopiec powstał najwcześniej ok. 500 roku p.n.e.
Wewnętrzna konstrukcja kopca oparta była na wysokim słupie, do którego umocowano promieniście ułożone, wyplecione z wikliny przegrody. Przestrzeń między nimi wypełniona była mocno ubitą ziemią i kamieniami.
Nie wiadomo co powodowało twórców kopca, do jego wzniesienia. Teorie mówiące o wznoszeniu punktów pełniących wskaźniki astronomiczne (2 V i 10 VII obserwowane z kopca słońce wschodzi nad kopcem Wandy), ścierają się z tymi, które traktują kopiec jako miejsce pochówku. Faktem jest, że jest to świetny punkt obserwacyjny. Mieszczący się z dala od miejskiego zgiełku jest świetnym pretekstem do spaceru i podziwiania panoramy miasta.

W sąsiedztwie kopca znajdują się jeszcze zabytkowy cmentarz czy Muzeum Podgórza, znajdujące się w nowo odrestaurowanym budynku zajazdu Pod Św. Benedyktem.

Podgórze – dawna dzielnica Krakowa, położona na prawym brzegu Wisły. W latach 1784-1915 Podgórze było samodzielnym Wolnym Królewskim Miastem. Włączone do Krakowa stanowiło dzielnicę administracyjną do 1991 r. Dziś podzielone na 6 dzielnic samorządowych: Dębniki, Łagiewniki-Borek Fałęcki, Swoszowice,  Podgórze Duchackie, Bieżanów-Prokocim oraz Podgórze. Na jego terenie znajduje się węzeł kolejowy Kraków Płaszów, ośrodek telewizji Kraków czy Uniwersytecki Szpital Dziecięcy w Prokocimiu.
Ślady ludzkiej aktywności na obszarze Podgórza pochodzą sprzed ok. 10 tys. lat. Osadnictwo słowiańskie rozwijało się tutaj prawdopodobnie od VII w. W średniowieczu Podgórze stanowiło zaplecze gospodarcze dla Krakowa. Pozyskiwano tu surowce budowlane: kamień, piasek, produkowano cegły, wapno, gips. Istniejące niegdyś osady Zabłocie, Płaszów, w czasie potopu szwedzkiego zostały doszczętnie zniszczone.
Miasto Podgórze powstało po I rozbiorze Polski (1772). Austriacy zajęli Kazimierz, oddzielony od Krakowa starym korytem rzeki. Cztery lata później, wskutek protestów strony polskiej, zmuszeni zostali do jego opuszczenia, zachowując jednak przedmieścia. Zdecydowano o utworzeniu nowego miasta-garnizonu trzymającego w szachu Kraków.
Rozwój miasta sąsiadującego z Krakowem powodowało dobre położenie, ale też korzystne warunki osadnictwa i szereg przywilejów cesarskich. W 1785 r. cesarz Józef II nadał Podgórzu prawa wolnego miasta królewskiego, nazwanego Josefstadt. Nazwa ta nie przyjeła się i miasto wróciło do poprzedniej nazwy. W czasie III rozbioru Polski Podgórze przekształciło się w ośrodek handlowo-przemysłowy.
Po powiększeniu obszaru Księstwa Warszawskiego w 1809 r., miasta: Kraków, Podgórze i Wieliczka wraz z otaczającymi je terenami włączone zostały w jego granice. Rok później zawarta została "dobrowolnie umówiona, wieczysta i trwała ugoda", w konsekwencji której Podgórze, zostało przyłączone do Krakowa jako IV dzielnica, zachowując jednak odrębność administracyjną.
W 1813 r. wojska rosyjskie ścigające niedobitki Wielkiej Armii zajęły Kraków, okupując go przez 2 lata.
Kongres wiedeński (1815) zdecydował o podziale ziem Księstwa Warszawskiego – odłączył Podgórze od terenów Rzeczypospolitej Krakowskiej, na rzecz Austrii.
Po wybuchu powstania krakowskiego w lutym 1846 r., Austria dokonała aneksji miasta.
W czasie powstania styczniowego (1863) Podgórze, podobnie jak Kraków, stanowiło bazę zaopatrzeniową dla powstańców, wskutek tego doświadczyło licznych represji, obław i aresztowań.
W połowie XIX w. zaborcy rozpoczęli budowę systemu fortyfikacji w obrębie Krakowa i Podgórza. Ufortyfikowano kopiec Krakusa, który został otoczony fortem i głęboką fosą oraz Krzemionki, na których wzniesiono dwie tzw. "baszty maksymiliańskie". Do wybuchu I wojny światowej rozbudowywano umocnienia twierdzy Kraków. Na prawym brzegu Wisły na wzniesieniach stanowiących dalekie przedpola Podgórza wybudowano forty m.in. w Prokocimiu, Rajsku, Wróblowicach, Skotnikach, Pychowicach, Bodzowie.
Obecność surowców mineralnych sprzyjała powstawaniu przedsiębiorstw: wytwórni cementu E. Libana w Podgórzu-Bonarce, kamieniołomów, cegielni, wapienników, także składów budowlanych i in. W Borku Fałęckim powstały zakłady sodowe – późniejszy "Solvay" – wybudowane w latach 1901-1906.
Włączenie otaczająych gmin w obręb Krakowa, konieczność podjęcia poważnych i kosztownych robót - budowa portu, regulacja Wisły i in., zdecydowały o tym, że w 1913 r. Rada miasta Podgórza uchwaliła połączenie z Krakowem, oficjalnie ogłoszone dopiero 1 lipca 1915 r.
Płaszów był miejscem początku akcji wyzwalania Krakowa w 1918 roku. 31 października grupa Polaków pod dowództwem ppor. Franciszka Pustelnika rozbroiła austriackich żołnierzy stacjonujących w koszarach urządzonych w dawnym zajeździe Pod św. Benedyktem. Był to jeden z pierwszych krakowskich obiektów opanowanych przez Polaków podczas wydarzeń 1918 roku, które prowadziły do oswobodzenia Krakowa i w konsekwencji narodzin niepodległości Polski. Grupa połączyła się później ze spiskowcami por. Antoniego Stawarza, którzy opanowali płaszowski dworzec kolejowy i wspólnie ruszyli na lewy brzeg Wisły i dalej do Rynku Głównego.
Okres II wojny światowej to tragiczny okres w dziejach Podgórza. W 1941 r. Niemcy utworzyli tu getto żydowskie. W 1942 r. w Płaszowie stworzono obóz pracy dla Żydów i Polaków, później przekształcony w obóz koncentracyjny (od 1944). Więźniowie zmuszani byli do ciężkiej pracy w kamieniołomie. Zginęło w nim ok. 80 tys. osób.
Kolejnym miejscem martyrologii na terenie Płaszowa był niemiecki obóz karny dla "służby budowlanej" (Baudienstu), tzw. "Liban", gdzie byli mordowani i wykorzystywani w niewolniczej pracy więźniowie.
Okres PRL-u przyczynił się do przekształcenia Podgórza w zaniedbane przedmieście Krakowa. Od lat 70. jej obrębie zaczęły powstawać blokowiska: Bieżanów, Kurdwanów, Na Kozłówce, Piaski Nowe, Prokocim, Ruczaj, Wola Duchacka i in.
W 1968 r. na miejscu zburzonego fortu na Krzemionkach powstał Krakowski Ośrodek Telewizyjny.
W 1991 r., po reformie podziału administracyjnego Kraków podzielono na osiemnaście dzielnic samorządowych. Dzielnica XIII objęła historyczną część Podgórza, Płaszów, Rybitwy i Przewóz.

3.

Ostatnia propozycja wymaga ciszy i skupienia. To teren byłego Obozu Koncentracyjnego Płaszów. Dojechać można tu autobusem. Trzeba wysiąść przy sklepie Castorama. Tereny obozu znajdują się po drugiej stronie ulicy.

Liban – potoczne określenie karnego obozu pracy Służby Budowlanej, utworzonego przez Niemców na terenie przedsiębiorstwa "Krakowskie Wapienniki i Kamieniołomy Ska Akc." (od nazwiska założyciela przedsiębiorstwa – Bernarda Libana, zwanego potocznie Libanem) w krakowskiej dzielnicy Podgórze w południowym wzgórzu Krzemionek Podgórskich, przy ulicy Za Torem 22.
Istniał od 15 kwietnia 1942 roku do 22 lipca 1944 roku. Przeciętnie przebywało w nim 400 więźniów (przez cały okres istnienia przeszło 2 tys.) – Polaków i Ukraińców, którzy pracowali w bardzo ciężkich warunkach w kamieniołomach i wapiennikach.
Podczas likwidacji obozu z ogólnej liczby 170 więźniów, 146 zdołało uciec; pozostałych Niemcy rozstrzelali na miejscu. Pochowani zostali na miejscu egzekucji. W 1948 roku postawiono obok niewielki pomnik.